Bilmece
/ Albert Camus
Göğün tepesinden düşen güneş dalgaları, çevremizdeki kırda sıçrayıp duruyor
kırasıya.gürültü patırtı karşısında susuyor her şey. Karşıda Luberon Dağı soluk
almadan dinlediğim bir donmuş sessizlik yığını sanki. Kulak kabartıyorum:
Uzaktan gelenler var bana doğru;gözle göremediğim dostlar çağırıyor beni;
sevincim büyüyor, eskisi gibi. İşte, yeni bir mutlu bilmece her şeyin gizini
açıyor bana.
Dünyanın saçmalığı nerede? Bu parıltıda mı, yoksa onun yokluğunu düşünmemde mi?
Kafamdaki bunca güneşlere karşın, neden saçmadan,karanlıktan yana gittim?
Çevremde herkes şaşıyor.Bu sözcüğü absürde karşılığı kullanıyoruz.Absürde,akla
sığmayan, mantığa aykırı anlamına gelir ve batı dillerinde bir felsefe terimi
olarak kullanılır. Matematikte bir düşünce yöntemi olarak da kullanılır.
Şöyle diyebilirim onlara ve kendime :Güneşin kendisi götürdü beni karanlığa;
öylesine kalındı ki aydınlığı,evreni bütün biçimleriyle pıhtılaştırıyor, bir
karanlık parıltıya boğuyordu.Ama, bu başka türlü de söylenebilir. İsterdim ki,
bu alacakaranlık — ki benim için, her zaman gerçeğin ta kendisidir —
karşısında, kendimi rahatça anlatayım. Bu alacakaranlığı, dünyanın bu
saçmalığını öylesine biliyorum ki, ondan kabaca konuşulmasına
dayanamıyorum.
Aslında, alacakaranlıktan konuşmak bizi güneşin ta kendisine götürecektir.Kimse ne olduğunu söyleyemez.Ama, ne olmadığım söylediği olur.İstiyorlar ki,arayan adam, neyi bulduğunu söylesin.Bin ağızdan ona neyi bulduğunu söylerler. Ama,kendisi,daha bulamadığını bilir. Diyeceksiniz ki, sen ara ve bırak onlar konuşsun. Doğru. Ama uzaktan uzağa insanın kendini savunması da gerek. Ben neyi aradığım: biliyorum, onu ürke ürke adlandırıyorum, o değil diyorum,odur diyorum,ileri varıyorum,geriliyorum. Ama, zorluyorlar beni, bulduklarının adını ver, adını ver, kestir at, diyorlar bana. Şahlanıyorum o zaman. Bir şey, adı konduğu anda yitirilmiş değil midir? İşte, hiç olmazsa bunu söyleyebiliyorum.
Bir dostumun dediğine bakılırsa, bir adamın iki kişiliği vardır : Biri kendininki, biri de karısının onda gördüğü. Karısına toplum diyelim, o zaman anlarız bir yazarın bütün bir duyuşa verdiği adın,bir yorumla nasıl ondan ayrıldığım ve yazar bir başka şeyden konuşmak istedikçe yüzüne vurulduğunu. Bir şey söylemek, onu yapmak gibidir : «Bu çocuk sizden mi dünyaya geldi?» «Evet»,«öyleyse sizin oğlunuz bu çocuk.» «O kadar kolay değil bu iş!» Nitekim, Nerval, berbat bir gecede iki kez astı kendini;bir kez kendi dertlerine son vermek için,bir de başkalarına para kazandıracak bir söylence yaratmak için.Kimse ne gerçek mutsuzluk üzerine yazı yazabilir,ne de kimi mutluluklar üzerine.Ben de bunu deneyecek değilim.Ama söylenceye gelince,onu anlatabilir insan, ve bir an için olsun, onu söylencelikten çıkardığını sanabilir.
Bir yazar, çokluk, okunmak için yazar. Bunun tersini söyleyenleri alkışlayalım, ama inanmayalım onlara. Bununla birlikte, bizde yazar, gittikçe okunmama onurunu kazanmak için yazıyor. Yazar, bizim çok satılan gazetelerimizde göz alıcı bir yazı konusu olabildi mi, birçok insanca tanınabilir. Ama, bu insanlar onu hiçbir zaman okumayacaklar, adını ve onun üstüne yazılanları bilmekle yetinecekler. O andan sonra bu yazar olduğu gibi değil, aceleci bir gazetecinin onu tanıttığı gibi bilinmiş (daha doğrusu, unutulmuş) olacak. Demek ki, edebiyat dünyasında ad yapmak için artık kitap yazmak gerekli değil. Akşam gazetelerinin ondan bir kitap yazmış gibi söz etmeleri elverir ve kimse de artık bu haberden öteye gitmez.
Kuşkusuz, bu ün büyük küçük, çalınma bir ündür. Ama, ne yapabiliriz? Bundan bir hayır gelmesini beklemekten başka çare yok. Hekimlere göre, kimi hastalıklar hayırlıdır. Çünkü, onlar daha büyük birtakım güçlükleri önlemiş olurlar.Böylece, mutlu kabızlar,insana Hızır gibi yetişen damar hastalıkları vardır. Her yaptığımız işin bir sürü lafa ve çabuk yargılara boğulması Fransız yazarına hiç değilse bir alçak gönüllülük dersi verebilir. O yazar ki, mesleğine gittikçe ölçüsüz bir önem veren bir toplum içinde bu alçak gönüllülüğe son derece gereksinimi vardır.
Bildiğimiz birkaç gazetede adını görmek insan için yararlı bir sınav oluyor. Ne mutlu bize ki, her gün bedavadan övülerek şanın şerefin boş şeyler olduğunu öğrenmiş oluyoruz. Koparılan gürültü ne kadar güçlü olursa, o kadar çabuk sönüyor. Altıncı Alexandre'ın bu dünyadaki şanın şerefin bir duman gibi gelip geçtiğini unutmamak için önünde yaktırdığı pamuğun alevi gibi.
Aslında, alacakaranlıktan konuşmak bizi güneşin ta kendisine götürecektir.Kimse ne olduğunu söyleyemez.Ama, ne olmadığım söylediği olur.İstiyorlar ki,arayan adam, neyi bulduğunu söylesin.Bin ağızdan ona neyi bulduğunu söylerler. Ama,kendisi,daha bulamadığını bilir. Diyeceksiniz ki, sen ara ve bırak onlar konuşsun. Doğru. Ama uzaktan uzağa insanın kendini savunması da gerek. Ben neyi aradığım: biliyorum, onu ürke ürke adlandırıyorum, o değil diyorum,odur diyorum,ileri varıyorum,geriliyorum. Ama, zorluyorlar beni, bulduklarının adını ver, adını ver, kestir at, diyorlar bana. Şahlanıyorum o zaman. Bir şey, adı konduğu anda yitirilmiş değil midir? İşte, hiç olmazsa bunu söyleyebiliyorum.
Bir dostumun dediğine bakılırsa, bir adamın iki kişiliği vardır : Biri kendininki, biri de karısının onda gördüğü. Karısına toplum diyelim, o zaman anlarız bir yazarın bütün bir duyuşa verdiği adın,bir yorumla nasıl ondan ayrıldığım ve yazar bir başka şeyden konuşmak istedikçe yüzüne vurulduğunu. Bir şey söylemek, onu yapmak gibidir : «Bu çocuk sizden mi dünyaya geldi?» «Evet»,«öyleyse sizin oğlunuz bu çocuk.» «O kadar kolay değil bu iş!» Nitekim, Nerval, berbat bir gecede iki kez astı kendini;bir kez kendi dertlerine son vermek için,bir de başkalarına para kazandıracak bir söylence yaratmak için.Kimse ne gerçek mutsuzluk üzerine yazı yazabilir,ne de kimi mutluluklar üzerine.Ben de bunu deneyecek değilim.Ama söylenceye gelince,onu anlatabilir insan, ve bir an için olsun, onu söylencelikten çıkardığını sanabilir.
Bir yazar, çokluk, okunmak için yazar. Bunun tersini söyleyenleri alkışlayalım, ama inanmayalım onlara. Bununla birlikte, bizde yazar, gittikçe okunmama onurunu kazanmak için yazıyor. Yazar, bizim çok satılan gazetelerimizde göz alıcı bir yazı konusu olabildi mi, birçok insanca tanınabilir. Ama, bu insanlar onu hiçbir zaman okumayacaklar, adını ve onun üstüne yazılanları bilmekle yetinecekler. O andan sonra bu yazar olduğu gibi değil, aceleci bir gazetecinin onu tanıttığı gibi bilinmiş (daha doğrusu, unutulmuş) olacak. Demek ki, edebiyat dünyasında ad yapmak için artık kitap yazmak gerekli değil. Akşam gazetelerinin ondan bir kitap yazmış gibi söz etmeleri elverir ve kimse de artık bu haberden öteye gitmez.
Kuşkusuz, bu ün büyük küçük, çalınma bir ündür. Ama, ne yapabiliriz? Bundan bir hayır gelmesini beklemekten başka çare yok. Hekimlere göre, kimi hastalıklar hayırlıdır. Çünkü, onlar daha büyük birtakım güçlükleri önlemiş olurlar.Böylece, mutlu kabızlar,insana Hızır gibi yetişen damar hastalıkları vardır. Her yaptığımız işin bir sürü lafa ve çabuk yargılara boğulması Fransız yazarına hiç değilse bir alçak gönüllülük dersi verebilir. O yazar ki, mesleğine gittikçe ölçüsüz bir önem veren bir toplum içinde bu alçak gönüllülüğe son derece gereksinimi vardır.
Bildiğimiz birkaç gazetede adını görmek insan için yararlı bir sınav oluyor. Ne mutlu bize ki, her gün bedavadan övülerek şanın şerefin boş şeyler olduğunu öğrenmiş oluyoruz. Koparılan gürültü ne kadar güçlü olursa, o kadar çabuk sönüyor. Altıncı Alexandre'ın bu dünyadaki şanın şerefin bir duman gibi gelip geçtiğini unutmamak için önünde yaktırdığı pamuğun alevi gibi.
Ama acı şakayı bırakalım. Bizim konumuz için şu kadarım söylemek yeter :
Sanatçı, ister istemez,dişçi ve berber salonlarında hiç hak etmediğini bildiği
bir ünün kendi üstünde bir kimlik bırakacağını bilmek ve bunu hoş görmek
zorundadır. Zamanımızda beğenilen bir yazar tanıdım. Adı hovardaya çıkmıştı :
Her gece, içkili kadınlı cümbüşlerde, çıplak kadınlar, kirli pasaklı çapkınlar
arasında yaşıyormuş. Peki ama, nasıl oluyor da bu adam, kitaplıklar dolusu
yapıt vermiş, buna nerden vakit bulmuş, diye düşünmemiş kimse. Aslında bu
yazar, daha birçokları gibi, geceleri uyur, gündüzleri de saatlerce masası
başında çalışır, karaciğerini korumak için de madensuyu içer. Ama, orta Fransız
dinler mi? Kendisi sanki çöl insanları gibi ağzına içki koymaz,sabah akşam yıkanırmış
gibi,yazarlarımızdan birinin içki içmeyi, yıkanmamayı öğütlemesine ifrit olur.
Buna bol bol örnekler verilebilir.Ben kendim, bir insanın ne kadar ucuza
sofuluk ünü kazanabileceğine örnek olabilirim.(Gerçekten ben böyle bir ünün
baskısı altındayım, ama dostlarım gülüyor buna. Hiç hak etmediğim ve bile bile
katlandığım bu ün yüzümü kızartıyor benim). Değer vermediğiniz bir gazete
sahibinin çektiği şölene gitmek onurunu teptiniz mi tamamdır. En basit
dürüstlükte, herkes, gizli kapaklı birtakım ruh sakatlıkları bulmaya çalışır.
Kimse düşünmez ki, bu gazete sahibinin şölenine gitmemeniz, ona değer
vermediğiniz ya da sıkılmaktan korktuğunuz içindir. Az mı sıkıntılıdır Paris'in
o ünlü şölenleri!...
Kısacası,katlanmak gerekiyor buna.Ama sırası gelince,insan yanlışı düzeltmeye
çalışabilir,diyebilir ki, insan her zaman saçma üstünde durmaz ya, kimse de
umutsuz bir edebiyata inanmaz.Saçma kavramı üzerinde bir deneme yazmak ya da
yazmış olmak, olağan bir şeydir. Ama insan, hiç de zavallı kız kardeşine saldırmadan
da korkunç günahlar üstüne yazabilir, örneğin, ben hiçbir yerde Sophokles'in
babasını öldürdüğünü ve annesiyle günaha girdiğini okumadım.Her yazarın,ister
istemez, kendini anlattığı ve kitaplarında yalnız kendisi olduğu düşüncesi bize
romantizmin bıraktığı çocukça inançlardan biridir.Tam tersine,bir sanatçının
ilkin başkalarıyla, yaşadığı çağla ve çevresindeki insanlarla ilgilenmesi hiç
de olmayacak bir şey değildir. Hatta, kendini ortaya koyduğu olsa bile,
gerçekten ne olduğunu söylemesi binde bir görülecek şeylerdendir.Bir insanın
yapıtları,çoğu kez, onun özlediği, heveslendiği şeylerin öyküsüdür. Yapıtınız
hiçbir zaman kendi öykünüz değildir, hele yaşamöykümüz olmak savındaki
yapıtlarda.Hiçbir insan, hiçbir zaman, kendini olduğu gibi anlatmayı göze
alamaz.
Ben, tam tersine, olabildiğim ölçüde nesnel bir yazar olmayı isterdim. Benim
nesnel dediğim yazar,konularını hiç kendini hesaba katmadan seçen yazardır.Ama,
çağımızın, yazan konusuyla karıştırma tutkusu, bu kadarcık özgürlüğü bile çok
görür yazara. Ve işte böylece insan, saçmalığın peygamberi oluverir.Oysa
ben,zamanımda,sokaklarda bulduğum bir düşünce üzerinde kafa yormaktan başka ne
yaptım ki?Böyle bir düşünceyi beslemedim mi, hâlâ da bir yanımla beslemiyor
muyum bütün benim yaşımdakilerle birlikte? Hayır,diyemem buna. Şu var ki, ben
konuyu incelemek, mantığına varabilmek için gerektiği kadar uzağında durdum.
Daha sonra yazdıklarım bunu yeterince gösterir.Ama,bir kalıp-düşünceyi işlemek,
bir incelik üzerinde durmaktan çok daha kolaydır. Benim için kalıp-düşünceyi
seçtiler : Ben de saçma oldum kaldım.
Beni ilgilendiren ve bir ara üstünde yazı yazdığım yaşantı içinde
saçma,yalnızca bir çıkış noktası sayılabilir.Onu anımsamak,coşkusunu duymak,
sonraki davranışlarıma karışmış olsa bile. Ama, neye yarar bunu söylemek?
Haddimi aşmayayım ama, Descartes'in yöntem olarak ele aldığı kuşku da onun bir
kuşkucu..olmasını gerektirmez. Ne olursa olsun, her şeyin anlamsız olduğu, her
şeyden umudu kesmek gerektiği düşüncesiyle nasıl kalır insan? İşi pek
derinleştirmeden şu kadarını olsun söyleyebiliriz: Salt maddecilik diye bir şey
olamaz, çünkü bu kavramı kurabilmek için dünyada maddeden başka bir şey daha
olduğunu kabul etmek gerekir.Her şeyin anlamsız olduğunu söylediğimiz anda bile
anlamlı bir şey söylemiş oluyoruz. Dünyanın hiçbir anlamı yoktur, demek,her
çeşit değer yargısını ortadan kaldırmak olur. Ama,yaşamak ve örneğin,yiyip
içmek kendiliğinden bir değer yargısıdır. Ölmeye yanaşmadığı sürece, insan
yaşamayı seçiyor demektir. O zaman da, görece de olsa, yaşamaya bir değer
veriyoruz demektir. Umutsuz bir edebiyat ne demek olabilir? Umutsuzluk susar.
Kaldı ki susmak bile, eğer gözler konuşuyorsa, bir anlam taşır. Gerçek
umutsuzluk can çekişme,mezar ya da uçurumdur.Umutsuzluk konuştu mu, düşündü mü,
hele yazdı mı,hemen bir kardeş el uzanır sana,ağaç anlam kazanır, sevgi doğar.
Umutsuz edebiyat sözü birbirini tutmayan iki sözdür. Çünkü, edebiyat olan her
yerde umut vardır.
Elbette bir çeşit iyimserlik var ki, ben onda yokum. Bütün benim yaşımdakiler gibi ben de, Birinci Dünya Savaşının trampet sesleri arasında büyüdüm. O gün bugündür de bizim tarihimiz hep kanla,haksızlıkla, zorbalıkla dolu.Ama,bugün insanlar kötümserlik dedikleri
Elbette bir çeşit iyimserlik var ki, ben onda yokum. Bütün benim yaşımdakiler gibi ben de, Birinci Dünya Savaşının trampet sesleri arasında büyüdüm. O gün bugündür de bizim tarihimiz hep kanla,haksızlıkla, zorbalıkla dolu.Ama,bugün insanlar kötümserlik dedikleri
bunca canavarlıkları ve aşağılıkları büyütmekle
kalıyorlar. Ben kendi hesabıma insanlığın yüzkarasıyla savaşmaktan hiç geri
kalmadım, katı yürekli insanlardan tiksindiğim kadar hiçbir şeyden tiksinmedim.
Şu var ki, en koyu umutsuzluğumuz içinde, bu umutsuzluğu (bu yadsımacılığı)
aşmanın yollarını aradım. Bunu da iyiliğimden, herkesten daha üstün ruhlu
olduğumdan yapmış değilim. Ama, ben doğuştan içimde taşıdığım bir sezgi ışığına
bağlıyım. Bu sezgi ile insanlar binlerce yıldır yaşamı en büyük acılar içinde
bile sevmesini bilmişlerdir.
Aiskhylos umutsuzdur çok kez, ama yine de ışık saçar dört bir yana, ısıtır insanı. Onun dünyasının ortasında bulduğumuz cılız bir anlamsızlık, saçmalık değil, bir bilmecedir. Yani,insanın gözünü kamaştırdığı için pek çözemediği bir bilmece.Bunun gibi,eski Yunana layık olmayan ama, ona canla başla bağlı kalan bir sürü insan olduğu gibi,tarihimizin yakıcılığı da bize acı gelebilir. Ama, yine de bu tarihi tutuyorlar, çünkü onu anlamak istiyorlar.
Kara da olsa, yapıtımızın göbeğinde tükenmez bir güneş parıldıyor ki, o da bugün ovada, tepelerde bağıran güneştir.Bu böyle olduktan sonra sinsi pamuk ateşi yanabilir ; bizi şöyle görüyorlarmış, böyle görüyorlarmış, layık olmadığımız rütbeleri alıyormuşuz, ne çıkar bundan? Biz neysek, ne olacaksak, bu, yaşamımızı, çabamızı doldurmaya yeter. Paris görülmedik bir mağaradır, içinde yaşayanlar, dipteki kayada kımıldanan kendi gölgelerini gerçeğin ta kendisi sanıyorlar.Bu kentin insana kazandırdığı garip ve uçucu ünler de böyle bir şeydir. Ama, biz Paris'ten uzakta öğrendik sırtımızda bir başka aydınlık olduğunu, onunla yüz yüze gelmek için zincirlerimizi koparıp arkaya dönmemiz gerektiğini,ölmezden önce ödevimizin her sözümüzde onu dile getirmek olduğunu. Her sanatçı kuşkusuz kendi doğrusunun peşindedir. Büyük bir sanatçı ise, her yapıt onu bu doğrudan yana yaklaştırır ya da, hiç değilse, o kaynağa doğru çeker. O kaynak ki, günün birinde her şeyin içine dökülüp yanacağı uzak güneştir. Eğer şöyle böyle bir sanatçıysa, her yapıtı onu güneşten uzaklaştırır ve o zaman kaynak her yandadır, aydınlık dört bir yana dağılır, eriyip gider.Sanatçıyı inatçı araştırmasında yalnız onu sevenler destekler, bir de,sevdikleri ya da kendilerini yarattıkları için, kendi tutkularında her tutkunun ölçüsünü bulan ve giderek yargılamasını bilen insanlar.Evet, nedir bütün bu gürültü... sessizce sevmek ve yaratmak varken! Ama beklemesini bilmeli. Ha biraz daha, güneş nerdeyse tıkayacak ağzımızı.
Aiskhylos umutsuzdur çok kez, ama yine de ışık saçar dört bir yana, ısıtır insanı. Onun dünyasının ortasında bulduğumuz cılız bir anlamsızlık, saçmalık değil, bir bilmecedir. Yani,insanın gözünü kamaştırdığı için pek çözemediği bir bilmece.Bunun gibi,eski Yunana layık olmayan ama, ona canla başla bağlı kalan bir sürü insan olduğu gibi,tarihimizin yakıcılığı da bize acı gelebilir. Ama, yine de bu tarihi tutuyorlar, çünkü onu anlamak istiyorlar.
Kara da olsa, yapıtımızın göbeğinde tükenmez bir güneş parıldıyor ki, o da bugün ovada, tepelerde bağıran güneştir.Bu böyle olduktan sonra sinsi pamuk ateşi yanabilir ; bizi şöyle görüyorlarmış, böyle görüyorlarmış, layık olmadığımız rütbeleri alıyormuşuz, ne çıkar bundan? Biz neysek, ne olacaksak, bu, yaşamımızı, çabamızı doldurmaya yeter. Paris görülmedik bir mağaradır, içinde yaşayanlar, dipteki kayada kımıldanan kendi gölgelerini gerçeğin ta kendisi sanıyorlar.Bu kentin insana kazandırdığı garip ve uçucu ünler de böyle bir şeydir. Ama, biz Paris'ten uzakta öğrendik sırtımızda bir başka aydınlık olduğunu, onunla yüz yüze gelmek için zincirlerimizi koparıp arkaya dönmemiz gerektiğini,ölmezden önce ödevimizin her sözümüzde onu dile getirmek olduğunu. Her sanatçı kuşkusuz kendi doğrusunun peşindedir. Büyük bir sanatçı ise, her yapıt onu bu doğrudan yana yaklaştırır ya da, hiç değilse, o kaynağa doğru çeker. O kaynak ki, günün birinde her şeyin içine dökülüp yanacağı uzak güneştir. Eğer şöyle böyle bir sanatçıysa, her yapıtı onu güneşten uzaklaştırır ve o zaman kaynak her yandadır, aydınlık dört bir yana dağılır, eriyip gider.Sanatçıyı inatçı araştırmasında yalnız onu sevenler destekler, bir de,sevdikleri ya da kendilerini yarattıkları için, kendi tutkularında her tutkunun ölçüsünü bulan ve giderek yargılamasını bilen insanlar.Evet, nedir bütün bu gürültü... sessizce sevmek ve yaratmak varken! Ama beklemesini bilmeli. Ha biraz daha, güneş nerdeyse tıkayacak ağzımızı.
Denemeler,
Say yay. İst.1994 8.b.
